شواهد بر جای مانده از محوطه های باستانی، نشان براستقرار و زندگی انسان از دوران پیش از تاریخ در این منطقه دارد. گناباد از جمله شهرهای کهن ایران زمین است که به دلیل قرار گرفتن در منطقه ای سوق الجیشی، همواره مورد توجه حکمرانان در دوره هخامنشی نیز بوده است. قنات گناباد که ناصر خسرو را مجذوب عظمت خود کرده بود و برخی احداث آن را به بهمن، پسر اسفندیار پسر گشتاسب پسر لهراسب نسبت می دهند، نشان از آبادانی و رونق این ناحیه درادوار دیرین دارد. شایان ذکر است که این قنات اولین و تنها اثر جهانی استان خراسان رضوی است که در یونسکو به ثبت جهانی رسیده است. از سوی دیگردر روایات شاهنامه نیز گناباد عرصه جنگ و حماسه در دوره اساطیری بوده است و از برخی مناطق آن نیز در این اثر حماسی نام برده شده است. مثلاً محل وقوع جنگ دوازده رخ، منطقه ای معروف به درصوفه گناباد و دشت زیبد ذکر شده است، به طوری که مقام ایرانیان کوه کنابد ( اسم قدیمی گناباد ) و محل تورانیان دشت زیبد بوده است:
دو سالار هر دو زکینه بدرد همی روی برگاشتند از نبرد
یکی سوی کوه کنابد برفت یکی سوی ریبد خرامید تفت
گناباد که حدوداً در ۲۶۰ کیلومتری جنوب مشهد مقدس واقع شده است، از وجود آثار باستانی و جاذبه های گردشگری متنوعی برخوردار است. از میان آثار باستانی متعدد آن تا کنون ۱۴۰ اثر در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است. علاوه بر این، گناباد زادگاه بزرگانی همچون علامه بهلول گنابادی، خواجه اختیار منشی گنابادی، ابومنصور ریابی، پروفسور پاکدامن و بسیاری دیگر از نام آوران وطن است.
نگاهی کوتاه به پیشینه تاریخی شهرستان بجستان :
شهرستان بجستان نیز با وجود محوطه ها و آثار باستانی متعدد از قدمت بالایی برخوردار است. احتمالاً قدمت بجستان به دوره هخامنشی می رسد. این شهر در گذشته به عنوان بوزستان، بزستان، بژستان نیز نامیده شده و به اعتقاد برخی از مورخین توسط سام نریمان قهرمان افسانه ای ایران ساخته شده است. همچنین معتقدند نام بجستان یا بغستان ( سرزمین ایزد ) خود گویای وجود این است که این آبادی از دوران قبل از زرتشت و یا دست کم وابستگی آن به آیین های قبل از زردتشت است. گویا یاقوت حموی نخستین جغرافیا نویس مسلمانی است که آن را اسم برده است. بجستان در دوران تیموریان از اهمیت زیادی برخوردار بوده است و اعتبار آنجا آنقدر بوده که حاکمان و بزرگان معاصر تیمور قادر بوده اند تیمور را از خرابی آن شهر بازدارند. از حیث تجارت و داد و ستد بجستان در دوران قاجاریه از اهمیت و رونق بالایی برخوردار بوده است. شبکه گسترده راه ها و رباط های متعدد از جمله فخرآباد، قاسم آباد، زین آباد و ... از دلایل رونق و داد و ستد در این ناحیه است. نظر به اهمیت آثار تاریخی منطقه، پرونده ثبت جهانی صومعه مزار به عنوان یکی از آثار شاخص دستکند کشور، جهت ثبت در فهرست میراث جهانی یونسکو تهیه شده است.
موقعیت طبیعی گناباد :
شهرستان گناباد از نظر موقعیت جغرافیای و طبیعی با وسعت ۵۷۶۷/۷۹ کیلومترمربع (۵ درصد مساحت استان) در جنوب استان خراسان رضوی با طول جغرافیایی ۵۸ درجه و ۴۱ دقیقه و عرض جغرافیایی ۳۴ درجه و ۲۱دقیقه واقع و ارتفاع متوسط آن از سطح دریا ۱۱۰۵ متر می باشد. این شهرستان از موقعیت مواصلاتی خوبی برخوردار است. زیرا راه های مواصلاتی مشهد به زابل و زاهدان (شرق ایران)، مشهد به کرمان و بندر عباس (جنوب ایران) و مشهد به یزد و اصفهان (مرکز ایران) از آن می گذرد.
این شهر از شمال با شهرهای تربت حیدریه و کاشمر، از شرق با تربت حیدریه و خواف، از جنوب با قاین و فردوس و از غرب با فردوس و طبس همجواری می کند. شهر گناباد از نظر مکانی در دشت وسیع با شیب ملایم به سوی شمال گسترده شده ست و در گذشته آب مصرفی و کشاورزی مردم بوسیله قنات تامین می شده که گسترش شهر نیز در مسیر قنات ها بوده است.
گناباد از نظر طبیعی منطقه کویری و کوهستانی است و تنها رودخانه قابل ذکر آن، کال شور نام دارد که دارای آبی غیر قابل شرب است.
